Οι Προσέληνοι Αρκάδες και η λατρεία του Ερμή

Όταν δεν υπήρχε η Σελήνη

Ενδείξεις από αναφορές σε αρχαία ελληνικά κείμενα μας λένε ότι κάποτε η Σελήνη δεν υπήρχε στον ουρανό. Και μάλιστα για να δηλώσουν την πανάρχαια εποχή που ιδρύθηκε η Λυκόσουρα, στην ορεινή Αρκαδία της Ελλάδας, η πρώτη πόλη που είδε το φως του ήλιου στη Γη, λένε ότι «ιδρύθηκε τότε που δεν υπήρχε Σελήνη στον Ουρανό». Γενικά τους αρχαίους Αρκάδες τους αποκαλούσαν «προσέληνους», επειδή υπήρξαν στην περιοχή αυτή πριν εμφανιστεί η Σελήνη στον ουρανό. -«Προσέληνοι οι Αρκάδες και προσεληνίς το θηλυκόν», γράφει ο Στέφανος Βυζάντιος.

-«Αι νύμφαι της Αρκαδίας απεκαλούντο και αυτές προσελήνιδες», αναφέρει το λεξικό του Ησυχίου Αλεξανδρέως.

-«Προσέληνοι Ηρόδοτος τους Αρκάδας ούτω λέγει, τουτέστιν αρχαίους προ της σελήνης», γράφει το λεξικό του Σουίδα.

-Αργοναυτικά του Απολλώνιου του Ρόδιου: «Αρκάδες οι και πρόσθε σεληναίης υδέονται ζώειν, φηγόν έδοντες εν ούρεσιν...».

Ο Απολλώνιος αναφέρεται σε μία εποχή στην οποία «δεν υπήρχαν όλες οι ουράνιες τροχιές», πριν από τη γενιά του Δευκαλίωνα και της Πύρρας, δηλαδή πριν τον κατακλυσμό. Τότε που δεν υπήρχε Σελήνη, οι μόνοι άνθρωποι που υπήρχαν ήταν οι Πελασγοί οι οποίοι ζούσαν στα βουνά της Αρκαδίας.

-Ο Δημόκριτος και ο Αναξαγόρας δίδασκαν ότι υπήρξε εποχή όπου η Γη δεν είχε τη Σελήνη!

-Ευστάθιος, εκκλησιαστικός συγγραφέας και φιλόσοφος: «Δοκεί δε φασί, παλαιότατα έθνη Ελλήνων είναι τα Αρκαδικά, διό και προσέληνοι ελέγοντο οι Αρκάδες, όπερ, φασίν, Ίππυς ο Ρηγίνος πρώτον αυτούς εκάλεσε».

-Οβίδιος «... οι Αρκάδες κατείχαν τη χώρα τους πριν από τη γέννηση του Διός» και «το γένος τους είναι παλαιότερο από την Σελήνη».

-Ο Πλούταρχος που αφήνει υπόνοιες για πανάρχαια κατοίκηση της Σελήνης: «Διά τι τας εν τοις υποδήμασι σεληνίδας, οι διαφέρειν δοκούντες ευγένεια φορούσιν; πότερον, ως Κάστωρ φησί, σύμβολον έστι τούτο της λεγόμενης οικήσεως επί της σελήνης και ότι μετά την τελευτήν αύθις αι ψυχαί την σελήνην υπό πόδας έξουσιν, ή τοις παλαιοτάτοις τουθ' υπήρχε, εξαίρετον, ούτοι δ’ήσαν Αρκάδες των απ’ Ευάνδρου Προσελήνων λεγομένων».

Οι Προσέληνοι Αρκάδες και η λατρεία του Ερμή

Οι Βοσκοί της Αρκαδίας 1636, Nicolas Poussin. Με την αινιγματική φράση Et in Arcadia ego για 2η φορά. Το θέμα και η επιγραφή δεν ανήκουν καν στον Poussin. Είχαν ήδη αποδοθεί από τον Giovanni Frncesco Barbieri τον επονομαζόμενο Guercino (1491-1666) σε άλλον πίνακα του 1618 που σήμερα βρίσκεται στη Ρώμη. Υπάρχει βέβαια και η θεωρία του αναγραμματισμού της φράσης, I Tego arcana Dei

Οι κάτοικοι της χώρας των Αρκούδων δεν ήταν γεωργοί. Οι Αρκάδες, όσοι δεν ζούσαν από το κυνήγι, ήταν βοσκοί. Στη χιονισμένη κορυφή της Κυλλήνης ο ουρανός αγγίζει τη γή, εκεί ο Θεός Δίας γονιμοποίησε τη Νύμφη Μαία. Γιός του Δία και της Μαίας ήταν ο Κυλλήνιος Ερμής.

Στην ουσία ο Ερμής είναι πανδεχής αρκαδικός Θεός, όμως στις ιδέες περί αυτού το σημαντικότερο είναι τα χαρακτηριστικά που καθορίστηκαν από την καθημερινή ζωή των Αρκάδων. Ακριβώς γι΄άυτό ο Ερμής είναι Θεός προστάτης της ποιμενικής ζωής.

Ο Ερμής προστατεύει τους βοσκούς και τους φέρνει πίσω τα παραστατημένα πρόβατα ωσάν Ερμής Κριοφόρος.

Στην λατρεία του Ερμή στην Αρκαδία βλέπουμε πως οι Αρκάδες για να "ενισχύσουν" τον προστάτη Θεό τους, έπλασαν τον ύμνο για το πώς ο Ερμής ενώ ήταν ακόμη βρέφος, απήγαγε με επιτυχία από τον Απόλλωνα ολόκληρο κοπάδι βουβαλιών. Έτσι ο Νόμιος Απόλλωνας κλονίστηκε παντελώς.

Οι αοιδοί στην Αρκαδία συνόδευαν τα άσματά τους με ηχείο το καβούκι της κούφιας χελώνας(χέλυς). Αυτό το μουσικό όργανο έγινε δώρο του ίδιου του Ερμή που κατ΄αυτόν τον τρόπο πέτυχε και σε αυτήν την περίπτωση να νικήσει τον Απόλλωνα.

Ο Ερμής χάρισε στους ανθρώπους την τέχνη να προσαρμόζονται οι λέξεις και οι σκέψεις στη μουσική. Γι'αυτό και η τέχνη της "εξήγησης"(ερμηνεύειν) πήρε απο τον Θεό το όνομά της, ενώ ο ίδιος ο Ερμής ως δωρητής και προστάτης του λόγου πήρε το τιμητικό επίθετο Λόγιος.

Αυτή ήταν η φροντίδα του Ερμή πρός τον άνθρωπο εν ζωή. Στην Αρκαδία όμως υπό την επίδραση του πάνω και του κάτω κόσμου, έγινε κάτι ανεπανάληπτο. Ο Ερμής έγινε Ψυχοπομπός. Κατείχε τη χρυσή ράβδο, που ανάγκαζε τις ψυχές να τον ακολουθούν εκεί που κρύβεται η Στύγα, εκεί που φεύγουν τα νερά της Στυμφαλίας λίμνης.

Η Αρκαδία ως ορεινή χώρα δεν μπορούσε να αναθρέψει όλα τα παιδιά της. Έτσι τα έστελνε έξω, σε όλες τις περιοχές του κόσμου. Έτσι οι Αρκάδες άρχισαν να προσεύχονται στον Ερμή τουςγια να τους συνοδεύει ευνοϊκά στις οδοιπορίες τους.Η χρυσή ράβδος του Θεού έγινε σύμβολο των ταξιδιών και του εμπορίου και κράτησε μέχρι σήμερα τη σημασία αυτή.Για τους πιο πετυχημένους Αρκάδες κυκλοφορούσαν ολόκληροι κύκλοι Θρύλων.Ο ένας ήταν ο υιός του Ερμή, ο πιο φημισμένος κλέπτης του αρχαίου κόσμου, ο Αυτόλυκος. Ο Όμηρος λέει για αυτόν:"όλους τους ανθρώπους ξεπέρασε στην τέχνη να κλέβει και να δίνει ψεύτικους όρκους, τους οποίους του συγχωρούσε ο Ερμής..." Επίσης γνωρίζουμε σήμερα πως ο Αυτόλυκος απέκτησε την αντάξια σύντροφο της ζωής του, στο πρόσωπο της Μήστρας (από το μήδομαι, μεταμορφώνομαι).Ο άλλος ευνοούμενος του Ερμή, είναι ο Οδυσσέας, ο βασιλιάς της Ιθάκης. Ιδρυτής της πόλης του Φενεού, η οποία πόλη γειτονεύει με το βουνό Κυλλήνη και την Στυμφαλία λίμνη. Γι΄αυτό τον προστετεύει ο Ερμής στην "Οδύσσεια", γι΄αυτό η μητέρα του, η Αντίκλεια, λέγεται η κόρη του Αυτόλυκου, γι΄αυτό και η κατάβασή του στον Κάτω Κόσμο, σύμφωνα με τον Αισχύλο, έλαβε χώρα στην καταβόθρα της Στυμφαλίας λίμνης. Ο Όμηρος τοποθετεί την κατάβαση του Οδυσσέα πέρα από τον Ωκεανό, στη χώρα των Κιμμερίων, αλλά η εθνολογία μας εξηγεί, ότι αυτή η δοξασία είναι μεταγενέστερη και έχει την αιτία της στη γέννηση του εθίμου της καύσης των θνητών αντί της πρωταρχικής ταφής των.Ο Αισχύλος βέβαια αναφέρει για την κατάβαση του Οδυσσέα στην Αρκαδία και ότι οι κάτοικοι της Στυμφαλίας λίμνης τον μετέφεραν στήν άλλη πλευρά της, πρός τη σιωπηλή σπηλιά. Οι κάτοικοι αυτοί αποτελούσαν τον χορό της αισχύλειας τραγωδίας, οι Ψυχαγωγοί.

Οι Αρκάδες λάτρευαν τον Ερμή ως γενάρχη τους. Το περίεργο είναι ότι σε οποιονδήποτε τόπο τους Θεούς τους θεωρούσαν γενάρχες των διάσημων οικογενειών, αλλά το περιστατικό μια ολόκληρη φυλή, όπως στην προκειμένη περίπτωση, να θεωρεί τον Θεό Ερμή, γενάρχη της αποτελεί ίσως ένα μοναδικό φαινόμενο. Συνήθως οι θνητοί προέρχονται από την γη, άρα η ερμητική κοσμογονία των Αρκάδων διαφέρει από την πανελλήνια και βλέπουμε ότι ο Ερμής ήταν γενάρχης του λαού του, δηλαδή της ανθρωπότητας, επειδή στις κοσμογονίες οι έννοιες αυτές συμπίπτουν μεταξύ τους.Ήδη προ πολλού οι υπόλοιποι Έλληνες αναφέρονταν στους Αρκάδες με την προσωνυμία "Προσέληνοι". Αυτό είχε ως αφορμή "μια ιστορία ότι οι Αρκάδες ζούσαν στις ερήμους τους την εποχή πρίν τη γέννηση του φεγγαριού".

Βέβαια στην ασυνήθιστη δοξασία να ερμηνευτεί διαφορετικά η λέξη "Προσέληνοι", στάθηκε είτε η ονομασία της αρκαδικής φυλής των "Σεληνιτών", είτε το όνομα του βασιλέα Προσελήνου, είτε ότι νίκησαν κάποιους εχθρούς τους πρίν από την ανατολή του φεγγαριού.

Η πρώτη κυριολεκτική ερμηνεία της λέξης "Προσέληνοι", επιβεβαιώθηκε όταν ο Αυστριακός ερευνητής Reitzenstein δημοσίευσε στο φυλλάδιο "Zwei religionsgeschichtliche Fragen", ένα απόσπασμα της κοσμογονίας των Αρκάδων.

Ακολουθεί η μετάφραση του κειμένου.Το απόσπασμα αρχίζει με τη γέννηση του Ερμή από τον Δία:

Και του όρισε ένα μερίδιο της πολύμορφης δύναμής του, εκείνος ο βλαστός είναι ο Ερμής, ο πρόγονός μου. Και μάλιστα τον διέταξε να δημιουργήσει τον πανέμορφο κόσμο. Του έδωσε και τη χρυσή ράβδο, που επιβάλλει την τάξη και είναι σοφή μητέρα της κάθε ωφέλιμης τέχνης. Μαζί της πήγε ο γιός του Δία να εκτελεί την κάθε βούληση του πατέρα του, ενώ εκείνος κάθισε στα ύψη και χαιρόταν βλέποντας τα έργα του ένδοξου γιού του. Και εκείνος, κοιτάζοντας τη θαυμάσια τετράζυγη μορφή, έκλεισε τα μάτια του εξαιτίας της υπερβολικής λάμψης.

Αφού ανέλαβε σιγά σιγά την όρασή του, είπε το λόγο: "Ακούστε με,παιδιά του αιθέρα, ο ίδιος ο Δίας, ο πανίσχυρος πατέρας μου, διατάζει τα στοιχεία να πάψουν την παλαιότερη έριδά τους. Υπακούστε, λοιπόν τη Θεία διαταγή και να έχετε εφεξής καλύτερο συναπάντημα. Θα κάνω για εσάς αμοιβαία φιλία και επιθυμία για να συνυπάρχετε μεταξύ σας σε καλύτερη μοίρα." Έτσι είπε και άγγιξε με τη χρυσή ράβδο του τα στοιχεία και αμέσως τα κατέλαβε η ατάραχη γαλήνη. Τα στοιχεία σταμάτησαν τις πολυμερείς ανμίξεις τους και το καθένα τους στάθηκε στον κατάλληλο χώρο, ενώ η σκορπισμένη μαρμαρυγή μαζεύτηκε μέσα στον ενιαίο αιθέρα, συμφιλιώθηκαν όλα ξεχνώντας την αιώνια διχόνοια τους. Έληξε η παντοτινή έχθρα και ο γιός του Θεού που γέννησε τα πάντα ως πρώτο τον αστραφτερό αιθέρα, τη θαυμάσια κατοικία του φωτός, με τον εξαναγκασμό να περιστρέφεται ακατάπαυστα μέσα στον ανείπωτο στρόβιλο, στρογγύλεψε τον ουρανό που κόσμησε με επτά ζώνες, στις οποίες στάθηκαν επτά Ηγεμόνες των άστρων. Και αυτοί γύρισαν τ΄άστρα βρισκόμενοι ο ένας κάτω από τον άλλον, περιπλανούμενοι δίπλα δίπλα, ώστε άναβαν παντού τ΄άστρα στο ευρύχωρο στερέωμα. Στη μέση στερέωσε αυτός με άσειστα δεσμά την γη, έστερψε πρός τον καυτό νότο και τον παγερό βορρά το λοξό δρόμο του ακίνητου και σιωπηλού άξονα και η θορυβώδης θάλασσα που έζωσε γύρω γύρω την ξερή γη. Η μαινόμενη και αχαλίνωτη που έβαλε ανάμεσα στα δύο μισά του κόσμου, εσωτερικό κόλπο που από τη δύση μέχρι τα πέρατα της ανατολής απλώθηκε και χάραξε πλατιές ακρογιαλιές, τα νερά πολυπλανώμενων κυμάτων διαχύθηκαν γύρω από την γη αδελφή, ενώ οι δύο πόλοι σφίγγουν τον άξονα...

Συνεχίζω το απόσπασμα που αναφέρει σχετικές πληροφορίες για την κοσμική γέννηση της Αρκαδίας:

"Δεν υπήρχε ακόμα ο κύκλος του Ήλιου, ούτε η Σελήνη τίναζε τα ηνία των βοδιών που σέρνουν τα πόδια τους. Έρεε μόνο η νύχτα ακατάπαυστα, χωρίς ημέρα, λάμποντας με λεπτές ακτίνες των άστρων. Με τούτα κατά νου πήγαινε ο Ερμής μέσα στον χλωμό αέρα, αλλά όχι μόνος, αφού δίπλα του ήταν και ο καλός του γιός ο Λόγος, κοσμημένος με ευκίνητες φτερούγες, πάντα αληθής, με την αγνή πειθώ στα χείλη που δεν λένε ψέματα, γοργός αγγελιοφόρος του καθαρού νοήματος του πατέρα του.

Μαζί του κατεβαίνει στη γη ο Ερμής, ο ρυθμιστής του σύμπαντος. Μαζί του περνάει όλη τη γη κοιτάζοντας την προσεκτικά, για να βρεί τόπο όπου θα κτίσει την Πόλη, γεμάτη άφθονα δώρα, η οποία μετά την ίδρυσή της θα είναι αντάξια να δεκτεί το ανθρώπινο γένος στα λαμπρά τείχη της.

Αλλά δεν κατηύθυνε την πορεία του ο Ερμής πρός τις παγερές 'Αρκτους ψάχνοντας τη μοιραία γη, αφού εκεί-το ήξερε- βαθύς αέρας τυλίγει τη γη με το βαρύ σκέπασμά του, βεβαρημένος με χιόνια, χτυπημένος από θύελλες,ήξερε ότι το χώμα εκεί είναι άγονο, σκεπασμένο με παγερή πάχνη και ανίκανο να τρέφει το ανθρώπινο γένος. Ούτε πρός νότο κατηύθυνε την πορεία του, στις πυρπολημένες άκρες της γης ψάχνοντας για ωραίο τόπο, αφού ήξερε ότι στερημένο από τα νερά δεν γεννά ούτε τα χόρτα, ούτε τα ζώα το χώμα του. Ότι βροχερά σύννεφα δεν στέφουν εκεί τα άδεια ύψη, ότι πάνω από τους όγκους των βράχων, πάνω από τις ξηρές άμμους ασάλευτος απλώνεται ο καυτός αέρας που δεν γνωρίζει δροσερό ίσκιο.

" Άρα οι δύο ήπειροι, σκέφτηκε, υπάρχουν στον κόσμο μας-η μια είναι γεμάτη πάγους, η άλλη-άκρατης ζέστης. Η μια γειτονεύει με την 'Αρκτο, η άλλη-με καυτή φωτιά, καμία απ΄αυτές δεν είναι ικανή να δεκτεί το γένος πολυάριθμων ανθρώπων. Στη μέση όμως υπάρχει ένα νησί που τώρα το σκέπασαν τα βουνά, που αφού θ΄ανοίξουν, θα δεκτούν πόλεις και χωριά των θνητών, θα δεκτούν και τις ζωοδότρες ροές των ποταμών που είναι παιδιά του Ωκεανού."

Αυτά τα βουνά τα χάρισε στις νύμφες, που εξουσιάζουν τις βοσκές και μετά άγγιξε το πιό ψηλό απ΄αυτά με τη ράβδο του. Από το φαράγγι ξεπήδηξε ο Λάδωνας, την καρποφόρα ιλύ του αμέσως η Αρκαδία την έκρυψε στα σπλάχνα της και μετά, όταν ήρθε η ώρα χάρισε στον κόσμο την πανέμορφη κόρη της, τη Δάφνη...."

 Nicolas Poussin (Οι Βοσκοί της Αρκαδίας) Γνωστός πίνακας από την λατινική φράση Et in Arcadia ego

"ΔΕΝ ΥΠΗΡΧΕ ΑΚΟΜΑ Ο ΚΥΚΛΟΣ ΤΟΥ ΗΛΙΟΥ ΟΥΤΕ ΤΗΣ ΣΕΛΗΝΗΣ...", όταν δημιουργήθηκε το ανθρώπινο γένος; Άραγε αυτό το γένος ήταν πραγματικά ΠΡΟΣΕΛΗΝΟ και την αρχαία ειρωνεία πρέπει να την ερμηνεύσουμε κυριολεκτικά ;

Δεν γνωρίζουμε με ακρίβεια πότε χώρισε από τον Αρκαδικό Ερμή ο άλλος Ερμής, που με το όνομα Κάδμος ή Καδμίλος έγινε φυλετικός ήρωας των Θηβαίων και κυρίαρχος των λεγόμενων Καβείριων μυστηρίων, όμως η ταύτιση του Ερμή με τον Κάδμο παρατηρήθηκε ήδη προ πολλού.

Η λέξις Κάδμος ετυμολογικά ταυτίζεται με το Κόσμος (από το Κόδ-μος) σημαίνει το σύμπαν η τάξη.

Σύμφωνα με τον μύθο ο Ερμής-Κάδμος=Κόσμος, γίνεται σύζυγος της Αρμονίας, της κόρης του Άρη. Στην παραπάνω κοσμογονία, υπάρχει η αναφορά όπου η αρμονία γεννήθηκε από την πρωταρχική έχθρα και ενώθηκε με τον Κόσμο.

Ποιός είναι όμως ο Λόγος που περιγράφεται στην κοσμογονία των Αρκάδων, καθώς και στην μετέπειτα Γέννηση της χριστιανικής θρησκείας;

"Εν αρχή ήτο ο Λόγος και ο Λόγος ήτο παρά τω Θεώ και ο Θεός ήτο ο Λόγος. Ούτος ήτο εν αρχή παρά τω Θεώ. Πάντα δι΄αυτού έγειναν και χωρίς αυτού δεν έγεινεν ουδέ εν το οποίον έγεινεν..." και παρακάτω: "Και ο Λόγος έγεινε σάρξ και κατώκησε μεταξύ ημών, πλήρης χάριτος και αληθείας..."

Ο Λόγος ήταν ακόμη πιο παλιά εμφανές στοιχείο της ελληνικής και μάλιστα της στωικής κοσμοθεωρίας. Σύμφωνα με την αρκαδική μυθολογία ο Ερμής υπήρχε ως πατέρας του Λόγου, της γλώσσας, αλλά ο Ερμής ήταν και πατέρας του Πάνα. Άραγε ο Πάνας είναι η γλώσσα, ο Λόγος;

Ο Πλάτων στο διάλογο "Κρατύλος" κεφάλαιο 14 αναφέρει στη συνομιλία του Σωκράτη με τον Ερμογένη:

"Και το ότι ο Παν, ο υιός του Ερμή, είναι διφυής οφείλεται σε ειδικό λόγο, φίλτατέ μου."

και συνεχίζει ο Σωκράτης:

"Ξέρεις πως ο Λόγος εκφράζει το παν, συνεχώς περιστρέφει και περιστρέφεται (αει πολεί) και είναι δύο ειδών, αληθινός και ψεύτικος; Το αληθινό, λοιπόν, μέρος του είναι λείον και Θείον και κατοικεί επάνω ανάμεσα στους Θεούς, ενώ το ψεύτικο μένει κάτω και είναι τραχύ και τραγικόν (από το τράγος). Επειδή γύρω από αυτόν, τον τραγικό βίο, δηλαδή, βρίσκονται οι περισσότεροι μύθοι και τα ψέματα. Ώστε σωστά ο Λόγος, που φανερώνει το παν και συνεχώς περιφέρεται (αεί πολών) και ονομάζεται Παν αιπόλος (γιδοβοσκός) είναι διφυής (με διπλή φύση) γιός του Ερμή, όντας από επάνω λείος (άτριχος) και από κάτω τραχύς (τριχωτός) και όμοιος με τράγο. Και αν στα αλήθεια ο Παν είναι υιός του Ερμή, είναι Λόγος ή αδερφός του Λόγου. Και ακθόλου παράξενο δεν είναι ότι τα αδέρφια μοιάζουν μεταξύ τους..." (Μετάφραση Ι.Κούχτσογλου, σελ.14-15)

Παρ΄όλο που στην Κοσμογονία των Αρκάδων δεν σώθηκε το σχετικό χωρίο, το βρίσκουμε όμως σε παλιά ερμητικά κείμενα, όπως στον "Ποιμάνδρη" Ερμού Τρισμέγιστου κεφάλαιο 10."Και αμέσως μετά ξεπήδησε ο Θεϊκός Λόγος στην περιοχή της καθαρής φυσικής δημιουργίας και ενώθηκε με το Δημιουργικό Νου, επειδή ήταν ομοούσιος προς αυτόν..."

Έτσι λοιπόν σιγά σιγά η πρωταρχική μυθολογική αντίληψη καθαρίζεται από την τραγίσια σάρκα της και μεταμορφώνεται σε μεταφυσική και κοσμογονική έννοια. Ο Πάνας των βοσκών της Αρκαδίας, ο Πάνας Λόγος του Πλάτωνα, ο φτερωτός Λόγος της Αρκαδικής Κοσμογονίας, ο Λόγος του Ποιμάνδρη και τελικά ο απόλυτος Λόγος του Friedrich Hegel.Και ο Ιωάννης της χριστιανικής Θρησκείας; Αυτός βρίσκεται πέραν από την ανιούσα της εξέλιξης του Λόγου."Και ο Λόγος έγεινε σάρξ και κατώκησε μεταξύ ημών, πλήρης χάριτος και αληθείας". Με αυτά τα λόγια ο χριστιανισμός έδειξε στον ανταγωνιστή του το δρόμο της επιστροφής. Αυτός που τα εκφώνησε, προκήρυξε το θάνατο του μεγάλου Πάνα. Πηγές:"Ποιμάνδρης",Hermes und Hermeneutik, Υγινός "Αστρονομία", Ζελίνσκι "Ερμής ο Τρισμέγιστος"Αφιερωμένο στη ΝίκηΑπό το anihneftes.

Μυθολογία

"Οι δε Στυμφάλιοι δεν είνε πλέον τεταγμένοι μετά των Αρκάδων, αλλά μετά των Αργείων, περί του γένους δε αυτών μαρτυρούσι τα έπη του Ομήρου και οικιστής της πόλεως ήτο ο Στύμφηλος τρίτος απόγονος του Αρκάδος και της Καλλιστούς. Λέγουσιν δε ότι η πόλις εξ αρχής είχε κτισθή εις άλλο μέρος της χώρας και όχι εκεί όπου είνε σήμερα, και ότι εν τη αρχαία Στυμφήλω κατώκησεν ο Τήμενος ο υιός του Πελασγού".  (Παυσανίας, Αρκαδικά - Στυμφαλία, μα')

Κατά την μυθολογία, στην Αρκαδία πρώτος βασιλεύς αναφαίνεται ο Πελασγός τον οποίο όλοι οι ιστορικοί θεωρούν αυτόχθονα και γιο του Δία και της Νιόβης. Aπό αυτόν κατάγονται οι Πελασγοί Aρκάδες ή Προσέληνοι (που γεννήθηκαν δηλ. πριν από τη Σελήνη). Οι πρώτοι Πελασγοί ζούσαν σε σπήλαια σε και τρέφονταν από το μυελό των οστών των ζώων που κυνηγούσαν, από χόρτα και ρίζες -πολλές φορές βλαβερά- βλαβερών, και ήταν ήσαν εκτεθειμένοι στις μεταβολές του καιρού. O Πελασγόςπρώτος εδίδαξε τους πρωτόγονους αυτούς για να κατεβούν από τα όρη στις πεδιάδες να κατασκευάσουν καλύβες για να στεγαστούν, νά φορούν ως ενδύματα τα δέρματα των χοίρων, να μη τρώνε τα δηλητηριώδη και βλαβερά χόρτα και τις ρίζες, αλλά «τις βαλάνους της δρυός», γι' αυτό και  βαλανηφάγοι ονομάζονταν.

Aπό τον Πελασγό και τη νύμφη Κυλλήνη γεννήθηκε ο Λυκάων που έκανε πολλούς γιούς και μια κόρη την Καλλιστώ, η οποία με τον Δία γεννήθηκε ο Αρκάς, ο γενάρχης των Αρκάδων εκ του οποίου οι Πελασγοί μετονομάσθηκαν Aρκάδες και η χώρα Αρκαδία.

Aυτός εδίδαξε τους υπηκόους του να τρώνε ήμερους καρπούς, να κτίζουν κατοικίες από πελώριους λίθους που είχαν συναρμογή με κολλητική ύλη -τα λεγόμενα  Πελασγικά τείχη- να σπέρνουν δημητριακά, να φτιάχνουν ψωμί, να υφαίνουν ενδύματα, να καλλιεργούν τη γη, να διατηρούν κοπάδια και να τρώνε το κρέας και το γάλα τους, τους δίδαξε να κτίζουν πόλεις και να τις περιβάλλουν με τείχη, διαμόρφωσε θρησκευτικές δοξασίες και πολλά άλλα.

Ό Αρκάς με τη νύμφη Έρατώ γέννησε τρεις υι­ούς, τον Έλατο, τον Αζάνα, και τον Αφείδαντα, στους οποίους διεμοίρασε την χώρα του. O Ελατός που πήρε την Κυλλήνη πήρε ως σύζυγό του την Λαοδίκη από την οποία ­γέννησε πέντε υιούς, τον Στύμφηλον, τον Αίπυτο, τόν Κυλλήνα, τον Ίσχυ και τον Περέα. Aπό το Στύμφηλο ωνομάσθηκε Στύμφηλος η πηγή και η πόλη που χτίστηκε από εκείνον  κοντά στην πηγή (Κιόνια).

Στην αρχαία εποχή η Στυμφαλία η οποία λεγόταν Στύμφαλος ή Στύμφηλος, αποτελούσε τμήμα της Αρκαδίας. Η πόλη όμως της αρχαϊκής και κλασσικής εποχής ήταν χτισμένη σε μια έκταση που βρίσκεται δεξιά της όχθης του ποταμού Στυμφάλου που έχει της πηγές του στην περιοχή της Δρίζας και φθάνει στη μεγάλη καταβόθρα, στο Απέλαυρον όρος (Γιδομάντρα) όπου και χάνεται στο βαθύ αυτό χάσμα της γης. Ιδρυτής της προϊστορικής αυτής πόλης είναι ο Στύμφαλος. Την πόλη διέθετε ισχυρό τείχος και ήταν στολισμένη με  ιερά και άλλα δημόσια οικοδομήματα. Eπί των ημερών του η Στυμφαλία γνώρισε μεγάλη ακμή και ήταν μία από τις ισχυρότερες αρκαδικές πόλεις.

Oι Aρκάδες ήταν φημισμένοι για την ευρρωστία οτυς και το ψηλό τους ανάστημα. Oλαός είχε κύρια ασχολία την κτηνοτροφία και ήταν πολεμικός λόγω των συνεχών πολέμων που έκανε για τη διατήρηση της ανεξερτησίας του γι' αυτό και ο Όμηρος λέει ότι γνώριζαν να πολεμάνε και ότι ελάμβανον μέρος ως μισθοφόροι σε ξένους πολέμους. Eπειδή δε η χώρα τους ήταν πτωχή πολλοί εκ τούτων έκτισαν αποικίες σε ξένες χώρες.  Κατά δε τον Στράβωνα η ίδια  ή πρωτεύουσα τής η Ρώμη ήταν αρχαιότατη αποικία Aρκάδων (Γαλάνης Κ., 1901).

Oι θεότητες

H θεά Ήρα, λέγεται πως γεννήθηκε στη Στυμφαλία -ή στο ’ργος- από όπου και "μετακόμισε" στη Σάμο. O Τήμενος που βασίλευε τότε της είχε, όπως αναφέρει ο Παυσανίας, αφιερώσει στη τρία ιερά. Το ένα όταν ήταν ακόμη μικρή και την ονόμασε "Παίδα". Το δεύτερο, όταν μεγάλωσε και έγινε σύζυγος του Δία και την ονόμασε "Τελείαν" και το τρίτο της το αφιέρωσε όταν χώρισε με το Δία και εγκατέλειψε τον Όλυμπο για να εγκατασταθεί και πάλι στη Στυμφαλία, και την ονόμασε "χήραν". Η περιοχή της Στυμφαλίας, ήταν σύμφωνα με τη μυθολογία το βασίλειο της θεάςΑρτέμιδος. H ’ρτεμις ήταν Θεά του κυνηγιού, προστάτιδα τών κυνηγών και των οδοιπόρων, θεότητα των αγρών, των ποιμνίων και των ερήμων, δηλ. της «παρθένας» φύσης.

Oι Aρκάδες την λάτρευαν ως εθνική θεά τους, αφού η χώρα τους ήταν η μόνη παρθένα στον Eλλαδικό χώρο, σε αντίθεση με τις άλλες που  είχαν υποστεί επιδρομές διαφόρων επιδρομέων. Oι Aρκάδες θεωρούσαν ότι από εκείνη και τον Δία γεννήθηκε ο γενάρχης τους Aρκάς. Eκτός τούτου ως αδελφή του Απόλλωνα του θεού του ήλιου Aπόλλωνα, εξακόντιζε το νυκτερινό φως, τη Σελήνη, και ως τέτοια την τιμούσαν. Aπό τότε, μέχρι και τις μέρες μας, επικρατούσε  η δημώδης ιδέα ότι μεγάλη είναι ή επιρροή τής Σελήνης στην κτηνοτροφία και στη γεωργία. Γι' αυτό και την τιμούσαν με φανατισμό στην περιοχή, όπου και ναός μεγαλοπρεπής είχε ανεγερθεί.

Aπό τον Παυσανία που τον είχε επισκεφθεί γνωρίζουμε ότι υπήρχε άγαλμά της - ξόανο επίχρυσο - εντός αυτού. Στον όροφο του ναού - μας λέει ο Παυσανίας- ήταν σκαλισμένες οι Στυμφαλίδες όρνιθες από γύψο ή το πιθανότερο από ξύλο. Στον οπισθόναο δε, υπήρχαν λαξευμένες παρθένες από λευκή πέτρα, που είχαν σκέλη Στυμφαλίδων ορνίθων. Ένεκα του ναού αυτού - που λογικά βρίσκεται κάτω από τα θεμέλια του χριστιανικού ναού κοντά στην πηγή των Kιόνων, που είναι χτισμένος με πελώριους αρχαίους δόμους-  η ’ρτεμις είχε και την προσωνυμία Στυμφαλία. H ’ρτεμις ως θεά του κυνηγιού αγαπούσε να τρέχει στα όρη με την ακολουθία της από κατώτερες θεές, τις νύμφες. Aκόμη και σήμερα ακούγεται από κάποιους ότι στα όρη της περιοχής υπάρχουν τέτοιες νύμφες που ο λαός τις ονομάζει νεράιδες.

Άλλη θεότητα η οποία πρωτοεμφανίσθηκε στην Στυμφαλία είναι ο Eρμής. O Δίας «ηράσθη» την ωραιότερη από τις Πλειάδες  - τις επτά θυγατέρες του ’τλαντα: Μαία, Ή­λεκτρα, Ταϋγέτη, ’στερόπη, Μερόπη, Αλκυόνη, Κελαινώ, τις οποίες λόγω της ωραιότητάς τους τις μεταμόρφωσε στο γνωστό μας αστερισμό της «Πούλιας»- τη Μαία Aπό την ένωση αυτή γεννήθηκε σε άντρο της Kυλλήνης ο θεός Eρμής, τον οποίο ευθύς αμέσως ανέλαβαν οι νύμφες Νηρηίδες και τον έφεραν στο το κοντινό στην Κυλλήνη όρος Τρίκρηνα, και τον έλουσαν σε τρεις ιερές πηγές (κρήνες), τις οποίες αργότερα τιμούσαν στο όνομά του. Στην ίδια περιοχή λατρευόταν και ο θεός Παν, ο προστάτης των βοσκών.

O Ηρακλής και οι Στυμφαλίδες όρνιθες

Tην εποχή του Στυμφηλου επισκέφθηκε την Στυμφαλία ο Ηρακλής. Ό ημίθεος αυτός ήρωας διατάχθηκε από τον Εύρυσθέα,  στον έκτο άθλο του, να σκοτώσει και τις Στιμφαλίδες Όρνιθες. Σύμφωνα με το μύθο, οι όρνιθες αυτές ήταν απειράριθμα μεγάλα τερατώδη πτηνά -«θρέμματα του Άρη»-  με πτερά, ράμφη και νύχια από σίδερο (ή κατ' άλλους χαλκό). Mε το ράμφος και τα πτερά τους που εκτόξευαν ως βέλη σκότωναν ανθρώπους και ζώα, κατέστρεφαν σπαρτά, ρύπαιναν τους καρπούς, και γενικά ερήμωναν τη χώρα γύρω από την αρχαία πόλη Στύμφαλο, τρεφόμενες από τις σάρκες των θυμάτων τους. Oι φωλιές τους ήταν στη λίμνη Στυμφαλία από την οποία ονομάσθηκαν Στυμφαλίδες. Eίχαν δε γίνει τόσες πολλές που όταν πετούσαν όλες μαζί έκρυβαν τον ήλιο.

Όταν ο Ηρακλής ήρθε για να τις φονεύσει, όμως αυτές κατέφυγαν στα νερά της λίμνης και έτσι ήταν αδύνατον να τις πλησιάσει. Aπό την αμηχανία τον έβγαλε  η προστάτιδά του θεά Αθηνά που παρουσιάστηκε ξαφνικά  και του έδωσε κρόταλα που είχε κατασκευάσει από χαλκό ο θεός Ήφαιστος, και τα οποία όταν κτυπούσαν μετα­ξύ τους προκαλούσαν φοβερό κρότο. O Ηρακλής ανέβηκε πάνω σε παραλίμνιο ψηλό λόφο και άρχισε να τα κτυπάει όπως τον είχε συμβουλεύσει  η θεά. Oι όρνιθες τρομαγμένες από τον παράδοξο εκείνο κρότο, επέταξαν μέχρι το απέναντι της λίμνης βουνό και τότε ο Hρακλής τις στόχευσε με το τόξο του με αποτέλεσμα να σκοτώσει τις περισσότερες, ενώ οι υπόλοιπες έφυγαν από τον τρόμο και δεν επέτρεψαν ποτέ πλέον. Λέγεται κατέφυγαν στη νήσο Αρητιάδα του Εύξεινου Πόντου, όπου και τις αντιμετώπισαν οι Αργοναύτες όταν πέρασαν από την περιοχή.

Κατ' άλλους μύθους τέτοια καταστρεπτικά πτερωτά τέ­ρατα όπως οι Στυμφαλίδες εντοπίζονται και στην Αραβία με το ίδιο και αγριότερα ως όντα από τα λιοντάρια και τις τίγρεις. Aυτά με το ισχυρότατο ράμφος τους μπορούσαν να τρυπάνε σίδηρο και το χαλκό και να σκοτώνουν ανθρώπους. Οι κυνηγοί των τόπων εκείνων για να αποφεύγουν τον κίνδυνο, μηχανεύθηκαν να φοράνε ενδύματα πολύ χοντρά και συγχρόνως μαλακά, ώστε να περιπλέκονται σ' αυτά τα ράμφη των ορνίθων και έτσι να κατορθώνουν να τις σκοτώνουν.

Ο άθλος αυτός του Ηρακλή εξηγεί ίσως τις αναθυμιάσεις της ελώδους περιοχής, πριν αποξηρανθεί. H λίμνη κατά την αρχαιότητα δεν διέθετε καταβόθρες και κατέκλυζε με τα νερά της σχεδόν όλη την Στυμφαλιακή πεδιάδα,  και διάφορες θανατηφόροι ασθένειες μεταδίδονταν έτσι. H εκδίωξη των Στυμφαλίδων από τον Hρακλή ορνίθων αποδίδει το άνοιγμα των βαρά­θρων και την καταβύθιση των νερών της λίμνης.  Oι δε όρνιθες αποδίδουν την πληθώρα των πτηνών της λίμνης και μάλιστα  υπό εξαφάνιση σήμερα  πτηνά χαλκόκοτες.

Tα νομίσματα  των Στυμφαλίων  έφεραν στην μια όψη τον Ηρακλή σε νεαρή ηλικία, και στην άλλη το κεφάλι Στυμφαλίδας όρνιθας, εις δε το υπέρθυρο του οπισθόδομου του ναού του Διός στην Oλυμπία, υπήρχε παράσταση της εκδιώξης των Στυμφαλίδων ορνίθων από τον Hρακλή.

Τρωϊκός πόλεμος

Κατά τον Τρωϊκό πόλεμο -οι ιστορικοί τον τοποθετούν μεταξύ 1343 και 1150 π.Χ.- που εξύμνησε ο Όμηρος έλαβαν μέρος και οι Στυμφάλιοι μαζί με τους άλλους Aρκάδες, με αρχηγό τον Aγαπήνορα, ένα εκ των  μνηστήρων της Ελένης. O Aγαμέμνονας -βασιλέας των Μυκηνών και αρχιστράτηγος όλων των Ελλήνων- τους διέθεσε εξήντα πλοία, αφού οι ίδιοι ως ορεσείβιοι δεν διέθεταν, τα οποία δεν ήταν μάλιστα επαρκή για τον μεγάλο αριθμό των Aρκάδων πολεμιστών.

Ποικιλόμορφες παραστάσεις με τον Ηρακλή να τις φονεύει με τόξο ή σφεντόνα, να  τις διώχνει με ραβδί ή να τις προσφέρει νεκρές στην Αθηνά συναντάμε σε αρχαιολογικά  ευρήματα, κυρίως αγγεία.